Từ Đề cương về văn hóa Việt Nam đến phát triển giá trị con người - văn hóa

Con người văn hóa đáp ứng công nghiệp hóa, hiện đại hóa

Đề cương văn hóa năm 1943 đã đưa ra một luận điểm rất quan trọng, mang tính bản chất xuyên suốt của quá trình phát triển con người - văn hóa, đó là "nền tảng kinh tế của một xã hội và chế độ kinh tế dựng trên nền tảng ấy quyết định toàn bộ văn hóa của xã hội", quan hệ giữa văn hóa và kinh tế, chính trị cũng nằm trên nền tảng ấy.

Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế thực chất là một quá trình "phát triển rút ngắn" về rất nhiều phương diện; để thành công phải có cách tiếp cận phù hợp. Đối với phát triển các giá trị con người, giá trị văn hóa, giá trị xã hội cũng vậy, hơn thế nữa còn bị chế định bởi chính quá trình phát triển KT-XH.

Vì công nghiệp hóa và hiện đại hóa là một quá trình lâu dài (Văn kiện Đại hội XIII của Đảng xác định đến năm 2030 mới cơ bản công nghiệp hóa, hiện đại hóa; còn đến năm 2045 mới xây dựng nước ta trở thành nước công nghiệp hiện đại, tiên tiến), không chỉ là phát triển lực lượng sản xuất hiện đại, mà còn là phát triển toàn bộ đời sống xã hội theo hướng hiện đại, văn minh. Cho nên, một cách khách quan, đặt ra vấn đề xây dựng các giá trị tổng quát về giá trị con người - giá trị văn hóa - giá trị xã hội đáp ứng yêu cầu cho cả quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đồng thời, quan trọng là phải cụ thể hóa được các giá trị tổng quát đó trong từng giai đoạn cụ thể, nhất là trong giai đoạn hiện nay và sắp tới, đối với từng lĩnh vực, từng chủ thể trong xã hội.

Để đáp ứng yêu cầu của cả quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong bối cảnh hiện nay, có thể nêu lên những yêu cầu cơ bản đối với việc xây dựng giá trị con người, giá trị văn hóa, giá trị xã hội. Đó là: các giá trị thúc đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa; các giá trị thúc đẩy xây dựng xã hội công nghiệp, xã hội thông tin, tiên tiến, dân chủ, văn minh; các giá trị thúc đẩy quá trình hội nhập quốc tế hiệu quả (bao gồm cả hội nhập, hợp tác, cạnh tranh, đấu tranh), xây dựng giá trị VN trên trường quốc tế.

NVCC

Sáng tạo là giá trị trung tâm

Ở đây chúng tôi không đi vào "thiết kế" các giá trị này, mà từ ba yêu cầu trên, xin gợi ý một số giá trị cơ bản cần xây dựng để thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Một là, giá trị sáng tạo (tri thức khoa học - công nghệ kết nối với các giá trị quyền con người, quyền công dân, tự chủ, trách nhiệm xã hội, tự do sáng tạo...). Có thể coi đây là giá trị trung tâm của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nhất là hiện nay quá trình công nghiệp hóa không thể theo phương thức và mô hình cổ điển như trước, mà phải đón nhận, ứng dụng và phát triển có hiệu quả cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Hai là, giá trị liên kết - chia sẻ. Sự phát triển trong mỗi quốc gia cũng như trên toàn thế giới hiện nay, nhất là quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, không thể là thành quả và sự nỗ lực của mỗi chủ thể, mỗi đơn vị, mỗi quốc gia đơn lẻ, tách biệt như trước. Giá trị liên kết - chia sẻ thể hiện cả về lợi ích, trách nhiệm, rủi ro... Các chuỗi liên kết trong mỗi quốc gia cũng như trên thế giới, các hiệp định đa phương, song phương, các khối nước, các tổ chức quốc tế, quá trình toàn cầu hóa... đã nói lên điều này.

Ba là, giá trị pháp quyền. Đối với VN, đây là một giá trị then chốt, bởi vì nước ta đi vào xây dựng xã hội mới từ một nước phong kiến nửa thuộc địa, sản xuất nông nghiệp là chủ yếu; lại trải qua hàng chục năm chiến tranh, hàng chục năm trong thể chế kế hoạch hóa hành chính quan liêu bao cấp nặng nề... Thực tế cho thấy trải qua bao nhiêu năm, cho đến Hiến pháp năm 2013 Nhà nước ta mới chế định tương đối đầy đủ và rõ ràng quyền con người và quyền công dân, nhưng để hiện thực hóa trong cuộc sống thì không thể một sớm một chiều. Do đó, xây dựng nhà nước pháp quyền gắn hữu cơ giữa thượng tôn pháp luật với dân chủ, với trách nhiệm xã hội đối với mọi chủ thể trong xã hội là một giá trị văn hóa cốt lõi.

Bốn là, giá trị về lòng tự hào - tự tôn dân tộc - đồng thuận dân tộc. Thực tiễn trên thế giới cho thấy, không có quốc gia nào có thể phát triển mạnh và bền vững nếu thiếu (hoặc yếu) giá trị này. Vì đây là giá trị kết nối ý chí và khát vọng của mọi chủ thể trong xã hội thành giá trị của dân tộc, kết nối các giá trị truyền thống của dân tộc với các giá trị của thời đại, đưa dân tộc vượt qua những khó khăn, thách thức để vươn lên…

Ngoài một số giá trị nêu trên, có thể kể đến các giá trị quan trọng sau: liêm chính, kiên quyết chống tham nhũng và tiêu cực xã hội; tôn trọng và bảo vệ quyền tài sản chính đáng; lối sống công nghiệp, văn minh, hiện đại; coi trọng hiệu quả; dân chủ, công khai, minh bạch; trung thực, dũng cảm bảo vệ công lý, lẽ phải; công bằng và bình đẳng xã hội... Đó đều là những giá trị quan trọng trong giai đoạn hiện nay. Đây là những vấn đề lớn đặt ra trong việc xây dựng con người, văn hóa của VN trong giai đoạn mới.